مقاله شهرنشینی در جهان سوم و تنگناهای آن

شهرنشینی در جهان سوم و تنگناهای آن
مباحث شهر و شهرنشینی نیز مانند هر مطلب دیگری نظرات مختلفی را به دنبال دارد عده ای به ذم شهر پرداخته اند و عقیده دارند که شهر به مثابه یک دوزخ واقعی است. آنها می گویند شهر کانون همه بی رحمی ها و محرومیت هاست و در نهایت منشاء سقوط همان تمدنی است که خود پرورش داده است. در مقابل عده ای به مدح و تعریف آن پرداخته اند و معتقدند که شهر کانون اصلی همه میراث های فرهنگی، عواطف و احساسات بشری است. شهر تجلی گاه نظام ارزش های انسانی، اعتقادات و امیدهاست.

رشد سریع شهرهای بزرگ درکشورهای جهان سوم، توجه بسیاری از محققان را به عدم تعادل ها و نابسامانی های ناشی از این رشد، به خصوص در زمینه مسائل مربوط به عدم تعادل عرضه و تقاضای سطح مسکونی و خدمات شهری – که جزء مشهودترین مسائل شهری می باشد – معطوف ساخته است. توجه به این مسائل و روبه رو شدن با افزایش حاشیه نشینی در شهرها، باعث به وجود آمدن تحلیل های انتقادی بسیاری شده است که در اغلب آنها به جای یافتن ریشه های موضوع، شهرنشینی در کشورهای توسعه نیافته مورد حمله قرار گرفته است به همین خاطر این تحلیل های انتقادی عملا از موضعی ضد شهری به مسائل می نگرند و به طور کلی شهرنشینی را مورد سوال قرار می دهند.

در مقابل عللی که سبب این وضع شده اند، هر چند که نمی توان وخامت و جدی بودن مسائل شهری و تاثیرات آن را بر جمعیت شهرنشین – که هر روز دست به گریبان مسائل بیشتری می گردد – انکار کرد، اما دیدگاه های ضدشهری و ضدصنعتی شدن یا فقط شهری شدن را نیز نمی توان پذیرفت. بیان مسئله بحث در زمینه شهرنشینی در جهان سوم اگرچه گسترده است و با توجه به محدودیت های اطلاعاتی سهل و ساده نیست بدین خاطر در این نوشتار سعی شده است صرفا به ابعادی از مسائل شهرنشینی پرداخته شود و آن هم در قالب چند سوال، تا بتوانیم با صراحت بیشتری به آنها پرداخته و از پراکنده گویی در این زمینه محفوظ بمانیم.

تحقیق حاضر که شهرنشینی در جهان سوم نام گرفته است دارای مفاهیم شهر، شهرنشینی و جهان سوم است که هر کدام نیاز به توضیح دارند.
از شهر تعاریف متعددی مطرح گردیده است که ما در اینجا به تعریف شهر از دید یک جامعه شناس اکتفا می کنیم « شهر جامعه پیچیده ای است که دارای یک وجود جمعی خاص، متمایز و منفصل است که روی تک تک عناصر سازنده اش دارای کنترل می باشد. و شهرنشینی یعنی زندگی در چنین مکانی که شهر به آن اطلاق می شود. » جهان سوم به کشورهایی که از نظر اقتصادی، سیاسی بیرون از گروه کشورهای پیشرفته سرمایه داری و کشورهای سوسیالیستی قرار گرفته اند، اطلاق می شود. این عنوان با مفاهیم گوناگون به همه کشورهای در حال توسعه در قاره آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین اطلاق می گردد. اگر چه خود کشورهای جهان سوم را نیز به سه یا چهار گروه تقسیم کرده اند اما در کل ویژگی های مشترک دارند.

فاوا در کتاب خود به نام « جامعه شهری » تحقق سه شرط را برای ارتقای هر نقطه ای از سرزمین به مکان شهری و پیدایش و رشد شهرها الزامی می دانند. این سه شرط عبارتند از: اول مساعدت محیط طبیعی یا محیطی گشاده دست و پربرکت. دوم درجه ای از تکامل دانش فنی و بالاخره سومین مسئله سازمان اجتماعی مبتنی بر تقسیم کار. اما پیش شرط ارتقای آگاهانه دانش فنی و دستیابی به سازمان اجتماعی مبتنی بر تقسیم کار، مازاد تولید است. به عبارت دیگر آنها دستیابی به مازاد تولید را مهم ترین شرایط ایجاد شهر دانسته اند. (۱) شکوهی در تاثیر تکنولوژی و سازمان می گوید: سازگاری انسان با محیط زیست خود به وسیله تکنولوژی امکان پذیر می گردد.

تکنولوژی انسان را قادر می سازد تا نسبت به توانایی تکنولوژی خود محیط زیست را آماده زندگی دلخواه نماید.
زمانی که تکنولوژی جدید جایگزین تکنولوژی دوره های گذشته می شود، اکولوژی شهری نیز چهره تازه به خود گرفته و تغییر می یابد چنانکه در شهرهای گذشته محل کار و مناطق مسکونی از هم فاصله زیادی نداشت. . . اما به موازات گسترش تکنولوژی، این ساخت به هم خورد. . . بدون وجود سازمان در شهرها بی نظمی و آشفتگی ظاهر می شود و به صورت ناآرامی، انقلاب و دگرگونی های سریع اجتماعی جلوه گر می گردد. (۲)

مطالعه شهری شدن جهان سوم باید با عنایت به دو دوره متمایز صورت پذیرد و بعد در ارتباط با جهان غرب مورد بررسی قرار گیرد. دوره اول شامل دوره شهری شدن درون زا یا ارگانیک منطقه می گردد و دوره دوم را شهری شدن تحمیلی، مشروط و از خود بیگانه. گذشته جهان سوم مشخص است که بعضی مناطق شهرنشینی داشته اند، مانند خاورمیانه که می تواند مدعی طولانی ترین تاریخ تکامل مستمر شهری باشد. اما بعضی از مناطق فقط زندگی عشایری داشته اند در گذشته معمولا نبود تکنولوژی مناسب، منابع محدود آب به عنوان عامل اصلی توزیع جمعیت عمل می کرده است. در دوره شهری شدن درون زا، معمولا اغلب شهرهای مهم کشورهای جهان سوم در داخل خشکی های آن پاگرفته و تکامل یافته بودند.

در دوره شهری شدن درون زای جهان سوم، معمولا سه عامل بیش از همه در شکل گیری شهرنشینی تاثیر داشته اند این عوامل عبارتند از:
۱) عامل سیاسی: پدیدآمدن حکومت های متمرکز با ارتش حرفه ای
۲) عامل اقتصادی: رونق تجارت در مسیرهای دور و نزدیک

۳) عامل عقیدتی یعنی مذهب
روی آوری بشر به یک جانشینی متعاقب کشف کشاورزی، نظام ده نشینی را به وجود آورد. اما با توجه به عامل جغرافیایی، خصوصا منابع محدود آب و همچنین نبود تکنولوژی مناسب، هر ده جمعیت محدودی را در خود جای می داده، از طرف دیگر وجود نظام ایلی در کنار نظام ده نشینی، همیشه تهدیدی برای روستا بوده است – که روستاییان را به چاره اندیشی واداشته بود. همچنین توجه به افزایش تولید، همگام با افزایش کند جمعیت ایجاد اتحادیه های ارادی دفاع و سازماندهی جمعی تولید را الزامی ساخت. از این رهگذر اتحادیه های عشیره ای پدید آمد که نوعی حکومت ملوک الطوایفی کوچک به شمار می رفت. وجود دائمی جنگ و گاه به عهده داشتن امور مذهبی زمینه تمرکز قدرت را فراهم می آورد.

حکومت مالک کلیه زمین ها می شد و استثمار روستاییان و حتی خود شهر که حاکمیت در آن اسکان گرفته به وسیله حاکمیت متمرکز عملی می گشت و هر سه رکن جامعه یعنی ایل، ده، شهر زیر سلطه حاکمیت متمرکز فردی قرار می گرفتند. کاستللو در این زمینه می گوید: « نظام اقتصادی معیشتی خاورمیانه تا قبل از قرن نوزدهم بر اساس قرارداد تصرف زمین استوار بود.

یعنی مالکیت زمین از آن دولت بود و کشت کاران و نخبگان روستایی حق بهره برداری از آن را نداشتند. در امپراتوری های عثمانی و ایران، زارعان می توانستند به کشت اراضی حکومت مبادرت ورزند اما این امر برای ایشان حق دائمی پدید نمی آورد. درآمد مستقیما به حکومت تعلق داشت و از نظر تئوری نمی توانست به اخلاف زارعینی که مالیات می پرداخته تعلق گیرد. » (۳) دکتر پیران می گوید: « رونق تجارت، شهری شدن خاورمیانه را به شدت تسریع کرد و ناتوانی وسایل طی فواصل جغرافیایی، سبب گردید تا ایستگاه های سرراهی محل اقامت کاروانیان در موارد متعدی به شهر تبدیل شود.

پس عامل تجارت در کنار حکومت به پیدایش شهرهای بسیاری منجر شد و شبکه ای از شهرها در مسیر راه های اصلی اتصال شرق به غرب آن زمان پدید آمد. تاثیر مذهب بر حیات شهری چه در دوره ای که مذهب و سیاست نهاد واحدی به شمار می رفتند و چه در دوران جدا شدن و تمایز این دو، بسیار تعیین کننده بوده است. . . پس ترکیب سه عامل یعنی عوامل سیاسی، اقتصادی و عقیدتی یا مذهب، زمینه ساز پیدایش شهرهای بسیاری در منطقه گردید که یا از توسعه روستاها پدید آمدند یا آگاهانه و اندیشیده (توسط شاهان ) از صفر بنا شدند.

این شهرها در صورت وجود امنیت و ثبات، توسعه ای در خور تجربه می کردند و با از میان رفتن ثبات سیاسی و امنیت و حمله اقوام بیابان گرد، شهرها از نظر تکامل اجتماعی به عقب بازگشته و این تکرار می شده. » (۴) اما باید دانست که موثرترین عامل همان حکومت است و شهرهایی رشد می کردند، که اراده سلطان به آن تعلق می گرفت. اما اینکه این نوع شهرنشینی متعادل بوده است یا خیر، قضاوت مشکلی است اما هر چه بوده وابستگی شهرهای امروزی را نداشته است. با شروع شهری شدن از خود بیگانه و مشروط و تحمیلی، آهنگ تغییرات به شدت تند شد و تحولات همه جانبه ای در ارکان جوامع پدید آمد.

لیکن تحولات حادث شده به گونه ای نبود که رنج و ستم تاریخی را پایان بخشد و عقب ماندگی قرن ها را جبران نماید. بلکه در حقیقت مشکلات کهن با لباسی نو، دوباره و با ابعادی به مراتب گسترده تر ظاهر شدند و همان حاکمیت گذشته که مالک همه چیز بود، در شبکه امپریالیسم جهانی نیز مالک همه چیز شد. و اضافه بر آن سبب از هم گسیختگی شبکه شهری، ظهور تقدم و تسلط یک یا دو شهر در شبکه شهری کشورها، اتکای آنها به واردات کالا و ادغام اقتصاد و جامعه گاه به جبر در اقتصاد آزاد جهانی شد. این دوره از شهرنشینی اگر چه خود به مراحل شهر استعماری، شهر تجارتی و شهر صنعتی تقسیم شده است.

اما در کل ویژگی های مشترکی دارند آن چنانکه دیدم، در دوره اول شهرهای بزرگ در داخل خشکی ها به وجود می آمد و دیوار شهرها اهمیت حیاتی داشت، اما این بار بنادر رشد می یابند و مرکز اخراج منابع می شوند به سوی دول استعمارگر، همچنین شهری شدن مجزا از روستا صورت گرفته است.