مقاله در مورد ویژگی های مناطق خشک

تعریف و مشخصات مناطق خشک در روشهای مختلف طبقه بندی اقلیمی تا حدودی تفاوت می کند . اما بنا به یک تعریف کلی در این مناطق تبخیر و تعرق بیشتر از نزولات جوی است . به بیان دیگر از دیدگاه هیدرولوژیکی در این محیط هابیلان آب منفی است . چرا که به واسطه درجه حرارت بالا و خشکی هوا و تبخیر و تعرق از سطح خاک و گیاه از بارندگی فزونی می گیرد .

دلیل کمی بارندگی ، پوشش گیاهی در این مناطق فقیر و پراکنده است و حیات وحش و گیاهان بستگی نزدیک به وجود منابع کوچک و بزرگ آب دارد . بارندگی ها در این مناطق بسیار نامنظم و بعضاً با شدت زیاد می بارد که عمدتاً به دلیل نبود پوشش گیاهی کافی و اقدامات مدیریتی آبخیز ، باعث وقوع سیلاب های مخربی می گردد و حتی در مجاورت دریاها و مناطق مرطوب نیز وجود دارند برآورده می شود که در دنیا بر 295 میلیون هکتار بیابان های ساحلی وجود دارد . بیابان های ساحلی در مجاورت خلیج فارس و دریای عمان نمونه ای از آن هاست . مهمترین خصوصیات مناطق خشک را می توان در موارد زیر خلاصه کرد :

1- بارندگی پراکنده و غیر قابل پیش بینی بود و تغییرات سالیانه نسبت به مقدار متوسط شدید است .
2- مقدار متوسط تبخیر و تعرق به مراتب بیشتر از متوسط سالانه بارندگی است .
3- آب مهمترین عامل محدود کننده رشد کشاورزی و تولید است .
4- تغییرات زمانی و مکانی و سیلی در مورد درجه حرارت و خشکی وجود دارد .

در ایران بخش عمده از ناحیه مرکزی و جنوبی کشور تحت پوشش کویر و بیابان است که کویرهای لوت و نمک از آن جمله اند طبق آمارها و گزارشات موجود خطوط همباران اصلی که به ناحیه کویری ایران را در بر می گیرند . عمدتاً 100 میلی متر و 150 میلی متر هستند که البته در بعضی مناطق نظیر قسمت شمالی حوز ، مرکزی این مقادیر به 25 و 50 میلی متر نیز کاهش می یابد که نشانگر خشکی شدید منطقه است . تبخیر از سطح این حوزه ها نیز بسیار زیاد و به بیش از 2500 میلی متر در سال بالغ می گردد و از این هرگونه تولید و توسعه کشاورزی و صنعتی در این نواحی درگرد تهیه آب خواهد بود .

مقابله با گسترش خشکی و بیابانی شدن چندان ماده نیست لیکن بشر می تواند فعالیت های خود را در این زمینه براساس چرخه آبشناسی طوری تنظیم کند که مقدار مشخص آب ، بدون بروز تاثیرات نامطلوب جانبی نظیر پدیده بیابان زائی ، نیازهای او را برآورد سازد .

ویژگی های زیستی گیاهان در مناطق خشک :
فقدان یا کمبود شدید بارندگی و منابع آبی در مناطق خشک و نیمه خشک و اقلیم زیستی خاص این نواحی ، سازگاری های ویژه ای در گیاهان بومی و مناطق فوق به وجود آورده است تا امکان ادامه حیات در شرایط تنش رطوبتی یا کیفیت نامناسب آب و خاک داشته باشند . گیاهان این مناطق دارای خصوصیات فیزیولوژکی و مرفولوژیکی خاصی هستند که باعث می شود از حداقل ذخیره رطوبتی در خاک و هوا استفاده کنند و اندوخته رطوبتی گیاه نیز کمتر از حد معمول تلف شود عمیق ترین سیستم ریشه ای برای جذب آب از اعماق پایین تر خاک ، خاردار شدن ساقه ها و کوچک شدن سطح برگ ها برای کاهش میزان تبخیر ، وجود پوشش مومی و چرب در سطح برگ ها ، افزایش اندام های ذخیره کننده رطوبت گوشتی و آبدارشدن ساقه و . . .

نمونه ای از این تغییرات مرفولوژیکی است . از نظر ساختار درونی و فیزیولوژیکی نیز در گیاهان هورمونهای تنظیم کننده خاص با توجه به خشکی اقلیم منطقه و عبور رطوبت ترشح می شود و فرآیند تعرق گیاه از ساز و کار ویژه ای تبعیت می کند .

گیاهان مقاوم به خشکی را اصطلاحاً زیروفیت xephytero گویند که به 4 گروه تقسیم می شوند:
1- گیاهانی که از خشکی فرار می کنند ، گیاهانی هستند که مقاومت خیابانی به خشکی دارند ولی بذر آنها مقاوم است و طول دوره رشد خود را قبل از رسیدن دوره خشکی به اتمام می رسانند .
2- برخی از گیاهان نیاز آبی بی خود را حسب شرایط کاهش می دهند ، یعنی برای تولید 1 واحد ماده خشک آب کمتری مصرف می کنند مثل برخی ارقام غلات در مناطق نیمه خشک که اصطلاحاً آن را طفره از خشکی گویند .
3- گیاهان متحمل خشکی : این گیاهان خصوصیات مرفولوژیکی خاص دارند که خشکی را تحمل می کنند .
4- گیاهان مقاوم به خشکی : نظیر کاکتوس ها که آب را درون باعث های خود ذخیره می کنند و در موقع خشکی ازآن استفاده می کنند .

گروهی دیگر از گیاهان براساس خواهشهای اکولوژیکی خود مختص کاشت و رویش در مناطق خشک و کم آب و به ویژه اراضی شور هستند . که عمدتاً اراضی و آب های جاری در مناطق خشک و بیابانی به دلیل تبخیر زیاد و شور و لب شور است . به این گیاهان اصطلاحاً شور پسند گویند . ارقام و گونه های مختلفی از گیاهان شور پسند در نقاط خشک ایران رشد و غد دارند که دارای کاربردهای بالقوه فراوانی نیز در مضارف مختلف هستند در بسیاری از کویرهای جهان مخازن بزرگی از آب های شور وجود دارد که حاوی مقادیر زیادی نمک است .

چنان چه بتوان به شکلی از این آب های شور برای آبیاری استفاده کرد ، اراضی کویری بیشتری به زیر کشت می آورد و آب های غیرلوژی که در حال حاضر صرف آبیاری می شد را می توان به مصرف شرب انسان ها رساند . یافته های جدید علوم خاک و فیزیولوژی گیاهی و تکنیک های جدید آبیاری نشان می دهد که با مدیریت دقیق می توان از آب شور برای کاشت گونه های متفاوتی از گیاهان عادی و شور پسند که خود نقش مهمی در تثبیت شنهای روان و جلوگیری از بیابان زائی دارند .

گیاهان نواحی خشک :
مکانیسم های اجتناب از لوژی و خشکی :
در ایران نیز بخش عمده ای از ناحیه مرکزی و جنوبی کشور تحت پوشش ویر و بیابان است که کویرهای لوت و نمک ز آن جمله اند . طبق آمارها و گزارشات موجود خطوط همباران اصلی که ناحیه کویری ایران را در بر می گیرند . عمدتاً 100 میلی متر و 150 میلی متر هستند که البته در بعضی مناطق نظیر قسمت شمالی حوزه مرکزی این مقادیر به 25 و 50 میلی متر نیز کاهش می یابد که نشانگر خشکی شدید منطقه است . تبخیر از سطح این حوزه ها نیز بسیار زیاد به بیش از 2500 میلی متر در سال بالغ می گردد .

گیاهان مناطق خشک به 5 گروه تقسیم شده اند :
1- گیاهان شن دوست یا مقاوم به شن گونه هایی مثل : دم گاوی
2- گیاهان شوری پسند مانند اشنان
3- گیاهان گچ دوست مانند Salsola
4- گیاهان صخره دوست مانند گونه قیچ
5- گیاهان خشکی پسند مانند گونه ریواس – تانخ

مکانیسم های فیزیولوژیکی تحمل نمک :
1- وجود غدد ترشح کننده نمک که از انباشته شدن نمک در گیاه می کاهد .
2- توسعه تشکیل برگ های کوچک ، کرک های ذخیره کننده آب و پارانشیم هوایی
3- گوشتی شدن که ممکن است به رقیق شدن نمک درون سلولی منجر گردد .گ
4- گونه های که برای حفظ حالت تورژ سانسی ، اساساً به جذب یون بیشتر و غلظت بالا از یونهای داخلی متکی هستند .
5- برخی اوقات وجود سنتز مواد آلی محلول انباشته شدن آن به حفظ حالت تورژ سانسی نمک می کند .

گیاهان مناطق کویری
1- گل شوره زار Halanthium raiflorum :
گیاهان بوته ای یکساله ، بندبند ، نمدی و گوشتدار می باشد . معمولاً اجتماعات گل شورزار به صورت محدود در حواشی دامنه های گنبدهای نمکی ، بر روی خاک های لومی غیر قلیا و نسبتاً شور استقرار یافته اند . دامنه ارتفاعی رویشگاه این گیاه بین 900 تا 1200 متر از سطح دریا می باشد

گونه های گیاهی علف شور ، جغجغک ، خارشتر و درمنه دشتی به عنوان گونه های همراه در رویشگاههای گل شوره زار مشاهده می شود . این گونه گیاهی در اغلب اراضی شور پیرامون تپه های مارنی – گچی که واجد پوشش گیاهی کم تراکم بوده انتشار دارد . در دشت شور قزوین ، تاکستان ، مرداب کرج ، سواحل دریاچه ارومیه ، شور زارهای همدان ، اراک ، مدایر و بهبان و حوضه بیابان های مسیله به طور طبیعی حضور دارند .

ساقه و انشعابات جانبی گیاه که به صورت کپه ای روی زمین قرار گرفته اند . آبدار و نقره ای خام است . این سیستم هوایی باعث شده که تحمل گیاه نسبت به شوری و عدم اتلاف آب از طریق تعریق افزایش یابد همچنین به گیاه امکان می دهد تا تراکم و غلظت اسمزی درونی خود را تغییر داده آن را بیشتر از خاک سازد تا در جذب آب موجود در خاک مشکلی نداشته باشند . در بخش درونی پارانشیم آبی گیاه وجود یافته های درشت به صورت تیغه های مجا دریافت پارانشیم کلروفیلی ، هدر رفت آب را از این بخش کنترل کند .