مقاله در مورد نخست وزیری رزم آرا

مقدمه
زندگی نامهعلی رزم آرا در سال 1280 خ. در تهران به دنیا آمد. بعد از سپری شدن دوران طفولیت، یک سال به مکتب خانه ملاباشی رفت و سپس تحصیلات ابتدایی را در مدرسه اقدسیه در پامنار و تا کلاس هفتم در مدرسه انتصاریه گذراند. در ادامه در مدرسه آلیانس که متعلق به صهیونیستها بود ثبت نام کرد، اما نتوانست از عهده درسهای آنجا برآید؛ لذا بعد از سه سال ناگزیر به «مدرسه نظام» مشیرالدوله رفت و در سال 1299 همزمان با کودتای رضاخان با درجه ستوان دومی از آنجا فارغ التحصیل گشت. در سال 1301 با درجه ستوان یکمی به آجودانی فوج پهلوی رسید و سپس با درجه سروانی به فرانسه رفت و دو سال در مدرسه سن سیر دوره دید.

در بازگشت به ایران در سال 1306 با درجه سرگردی فرمانده هنگ منصور و در سال 1311 با درجه سرهنگی فرمانده تیپ مستقل لرستان شد. وی در خرداد 1316 ضمن تدریس در دانشگاه جنگ به ریاست دایره جغرافیایی ارتش منصوب گشت. در سال 1318 با عنوان سرتیپی به شورای عالی جنگ راه یافت. بعد از سوم شهریور، فرماندهی لشکر یک به وی واگذار شد. مدت کوتاهی بعد با حفظ سمت، فرماندهی آمادگاه تعلیماتی ارتش را نیز بر عهده گرفت. در سال 1322 ریاست وی بر ستاد ارتش دو ماه بیشتر به طول نینجامید. در اسفند 1322 بعد از مدت کوتاهی تصدی ریاست دفتر نظامی محمدرضا، به فرماندهی دانشکده افسری منصوب شد. در سال 1323 به درجه سرلشکری نایل آمد و مجدداً به ریاست ستاد ارتش رسید.

رزم آرا در خرداد 1324 از سوی شاه منتظر خدمت شد و تا چهارده ماه بعد که از سوی دولت قوام دعوت به کار شد، در خانه تحت نظر بود. بعد از چند ماموریت به کردستان، در 11 تیر 1325برای چندمین بار به ریاست ستاد مشترک ارتش رسید و تا زمان نخست وزیری (پنجم تیرماه 1329) در این سمت باقی ماند. رزم آرا روز 16 اسفند 1329 در مسجد سلطانی کشته شد که چگونگی آن به طور دقیق روشن نیست.

سرگذشت رزم آرا
«خاطرات و اسناد سپهبد حاجعلی رزم آرا» که چهار بخش کاملاً مجزا دارد (روایت خاطرات، یادداشت تدوینگر آقای کاوه بیات، گزارش سفر به اروپا، اسناد و مدارک) در نگاه اول، به لحاظ حجم بخشهای مختلف کتاب و اهمیت آنها به هیچ وجه موزون به نظر نمی رسد. این نقیصه با توقف روند خاطره نگاری صاحب اثر در سال 1324، بسیار پررنگ می شود، به ویژه اینکه تدوینگر، که مسئولیت روایتگری زندگی سیاسی این دوران پراهمیت زندگی رزم آرا را تا مرگ وی به عهده گرفته، در صدد برنیامده تا با ارائه توضیحات ضروری و مورد نیاز خواننده توازان لازم در حجم بخشهای کتاب ایجاد کند.

لذا از آنجا که این اثر مهمترین فراز از زندگی رزم آرا، یعنی دوران نخست وزیری وی، را پوشش در خور نمی دهد نمی تواند در ابهام زدایی از چگونگی واگذاری مسئولیت تشکیل کابینه به فردی که محمدرضا پهلوی به شدت نگران قدرت گرفتنش در ارتش بود و سپس چگونگی زمینه چینی ها برای حذف فیزیکی این چهره سرشناس نظامی، کمترین تاثیری داشته باشد. باید اذعان داشت برخلاف انتظار بحق خواننده، مطالعه این کتاب به حل هیچ یک از ابهامات فراوان مقطع قبل از روی کار آمدن دولت دکتر مصدق و شکل گیری نهضت ملی شدن صنعت نفت کمکی نمی کند و خواننده اثر هنگام مطالعه فصل پنجم کتاب با عنوان «در راه سیاست»، این عدم سنخیت حجم فصل ها را با اهمیت دوران مختلف زندگی رزم آرا اتفاقی نمی پندارد.

این فصل که توسط تدوین کننده بر کتاب افزوده شده می توانست محققانه و مبسوط، بسیاری از پیچیدگی های این دوران را روشن سازد، اما وی با عنایتی خاص متعرض فصل پایانی زندگی رزم آرا نشده و ترجیح داده با آوردن عبارتی که بدان اشاره می کنم انتظارات خوانندگان اثر را بی پاسخ گذارد: «با انتصاب رزم آرا به نخست وزیری در تیرماه 1329 سرگذشتی که این مجموعه یادداشت ها و ملاحظات سعی در بیان آن داشت از چهارچوب محدود و مشخص «خاطرات و اسناد سپهبد حاجعلی رزم آرا» خارج شده، در عرصه ای از تحولات سیاسی کشور تداوم یافت که ابعاد کلی آن شناخته تر از آن است که نیازی به شرح و توضیح بیشتر داشته باشد.

» واقعیت آن است که فعل و انفعالات بین سالهای 24 تا 29 در ارتباط با رزم آرا نه تنها شناخته شده نیست، بلکه می بایست آن را ایامی از تاریخ معاصر دانست که پیچیدگی های بسیارش همچنان در هاله ای از ابهام باقی مانده است. آنچه نمی توان در آن تردید داشت اینکه سپهبد رزم آرا در چارچوب رقابتها و تعاملات شکننده قدرت پرسابقه مسلط بر ایران و قدرت تازه به میدان آمده بر مصدر نخست وزیری نشانده شد، زیرا نماینده این دو قدرت، یعنی محمدرضا پهلوی، بشدت به افزایش قدرت وی حساس بود و به درستی خوف آن داشت که این نظامی توانمند در مقطعی جایگزین وی شود.

نباید از نظر دور داشت در چند مقطع بعد از خارج ساختن رضاخان از کشور و به پادشاهی رساندن فرزند وی، بحث عدم کفایت این پادشاه جوان در محافل سیاسی به طور جدی مطرح شد، اما برخی معتقدند همین در خوف و رجا قرار دادن پهلوی دوم موجب می شد که وی هیچ گونه مقاومتی در برابر خواسته های بیگانگان از خود بروز ندهد. این شیوه قدرت های مسلط، قربانی شدن افراد کارآمدتر از پادشاه منتخب بیگانه را در پی داشت. به این ترتیب قوام السلطنه، رزم آرا، علی امینی و. . . بعد از قرار گرفتن در کانون بازی سیاسی، منزوی یا کشته می شدند.

حذف فیزیکی رزم آرا هرچند برحسب ظاهر توسط معارضان قدرتهای مسلط بر کشور صورت گرفت، اما این سکه رویه دیگری نیز داشت که به هر دلیل، تنظیم کنندگان این اثر مایل به عیان شدن آن نبوده اند. از جمله موضوعاتی که می تواند به علاقه مندان تاریخ در روشن شدن ابهامات کمک شایان نماید درک چگونگی رقابت شدید قدرتهای خارجی در ایران بعد از شهریور 1320 است. وحشت از پیروزی های پیاپی هیتلر موجب رضایت لندن به حضور نظامی متفقین در ایران شد. همین امر زمینه به چالش کشیده شدن قدرت بلامنازع این کشور در ایران را بعد از پایان جنگ جهانی دوم به ویژه از سوی آمریکا فراهم ساخت.

روس ها نیز که حاضر نبودند بدون دریافت امتیاز نفت شمال (مشابه انگلیسی ها در جنوب) به نفوذ رسمی و مداخلات خود در مناطق شمالی کشور پایان دهند با ترفند قوام السلطنه بدون دریافت امتیازی چشمگیر و پایدار از صحنه رقابت کنار گذشته شدند. در این میان آمریکایی ها که توانسته بودند بسیاری از دولتمردان وابسته به غرب را از زیر چتر تشکیلاتی انگلیس خارج و به سوی خود جلب کنند حاضر نبودند سلطه لندن بر نفت ایران آن گونه که در دوران پهلوی اول بود ادامه یابد. انگلیسی ها نیز به سهولت حاضر نبودند به پذیرش شریکی تازه نفس و قدرتمندتر از خود در این زمینه تن دهند.

این رقابت شدید از جمله در تلاش برای به روی کار آوردن سیاستمداران بومی وابسته به هر یک از دو کشور تجلی می یافت. کوتاهی عمر دولتهای این دوران نمادی از این گونه درگیری های شدید پشت پرده به حساب می آمد. حتی بعد از کودتای 28 مرداد تا زمانی که انگلیس به پذیرش برتری و سروری آمریکا تن نداد کارشکنی عوامل آنان علیه یکدیگر بروز می یافت. برای نمونه، جعفر شریف امامی در خاطراتش شمه ای از این رقابت ها را بطور غیر مستقیم بازگو می کند. کابینه وی که سلطه انگلیس را نمایندگی می کرد در جریان تظاهرات معلمان به سردمداری منوچهر گنجی (از وابستگان به آمریکا) سقوط کرد: «صبح که ساعت هفت پشت میز کارم بودم، تلفن کردم به نصیری صبح زود آنجا نبود.

بعد هفت و ربع و هفت و نیم شد و با او تماس گرفتم گفتم: «آمبولانس فرستادید که جنازه را ببرند؟» گفت «فرستادیم آمبولانس پیدا کنند و آمبولانس هنوز گیر نیامده است. » از این حرفها من تعجب کردم. . . از آنجا اطمینان پیدا کردم به این که یک دسیسه ای در کار است و من بیخود تقلا می کنم. باری جمعیت از خیابان پهلوی راه افتاد به سمت شمال و در سه راه شاه می رفت سمت مجلس موقعی که می رفتند علوی کیا به من تلفن کرد که یک افسر خارجی سوار جیپ است و می آید با افرادی در جمعیت تماس می گیرد. گفتم: «آن افسر را توقیف بکنید». ح ل: یک افسر خارجی با لباس نظامی؟ ج ش: این طور گفت: نمی دانم، بعد پرسیدم که توقیف کردید آن شخص را؟ گفت: «نه او رفت و نشد. . . ».

(خاطرات جعفر شریف امامی، طرح تاریخ شفاهی هاروارد، انتشارات سخن، سال 80، ص237)هرچند جناب نخست وزیر به تابعیت افسر خارجی که در سازمان دادن به تظاهرات ساقط کننده کابینه اش نقش داشته اشاره ای ندارد، اما برای کسانی که از رقابت شدید استعمارگر باسابقه و سهم خواه نورسیده در دو دهه بیست و سی مطلعند همین اشاره کفایت می کند. اما در این زمینه که رزم آرا چگونه و توسط چه قدرتی بر شاه تحمیل شد نظرات مختلفی در تاریخ به ثبت رسیده است. اصولاً باید اذعان داشت قضاوت در این مورد، ساده نیست و گذشت زمان نیز نتوانسته است چندان کمکی به روشن شدن زوایای تاریک این موضوع بنماید.

دکتر سنجابی وی را تلویحاً فراماسونی وابسته به فرانسه خوانده است که جذب لژ انگلیس می شود: «بالاخره در یک روز ناگهان منصور استعفا داد و بلافاصله رزم آرا به نخست وزیری رسید و کابینه اش را تشکیل داد. نکته قابل توجه این است که در همین ایام هم فعالیت جدید فراماسونری در ایران صورت می گرفت. . . علاوه بر تغییراتی که در کادر فراماسونری در حال احتضار قدیم دادند فراماسونری ایران را که تا آن زمان وابسته به فراماسونری فرانسه بود به فراماسونری انگلستان وابسته کردند و در لوژ جدیدی که به نام همایون تشکیل دادند. . . ».

(خاطرات سیاسی دکتر کریم سنجابی، طرح تاریخ شفاهی هاروارد، انتشارات صدای معاصر، سال 81، ص112)البته این اظهار آقای سنجابی را نمی توان پذیرفت که «فراماسونری ایران. . . تا آن زمان وابسته به فراماسونری فرانسه بود»؛ زیرا لژهای مختلفی از دوران مشروطیت در ایران آغاز به کار کردند که قدرتمند ترین آنها لژ وابسته به انگلیس بود؛ به همین دلیل نیز لژهای ضعیف تر چون لژ آلمان و فرانسه بعدها برتری لژ انگلیس را پذیرفتند.

برای نمونه، جعفر شریف امامی که به درجه استاد ارجمندی در لژ وابسته به آلمان رسیده بود بعدها توسط انگلیسی ها جذب شد و در راس لژ وابسته به انگلیس قرار گرفت: «یکی از پدیده های نوین فراماسونری در ایران پیدایش لژهای تابع «تحادیه لژهای آلمان» در ایران است که بعد از شش سال پذیرفتن «برتری و عبودیت و سروری» لژهای انگلیسی، استقلال خود را [از لژ آلمان] اعلام کردند و سازمان جدیدی تحت عنوان «گراند لژ مستقل ایران تشکیل دادند».

(فراموشخانه و فراماسونری در ایران، اسماعیل رائین، جلد سوم، ص506) نگاهی که آقای سنجابی تلویحاً در مورد رزم آرا دارد جبهه ملی به صراحت مطرح می ساخت: «از دیدگاه جبهه ملی، رزم آرا عامل خارجی، یعنی انگلیس بود که برای تامین منافع این کشور و شرکت نفت انگلیس و ایران بر سر کار آمده بود. اعتقاد جبهه ملی بر این بود که او آمده بود تا لایحه ساعد- گس (گس- گلشایان) که منافع انگلستان را تامین می کرد به تصویب برساند.

»(نیروهای مذهبی بر بستر حرکت نهضت ملی، علی رهنما، انتشارات گام نو، چاپ اول، 1384، ص152)البته ابوالحسن ابتهاج در خاطرات خویش به روایتی اشاره می کند که در آن آمریکایی ها نیز از نخست وزیری رزم آرا دفاع می کردند: «سپس علا اینطور اظهارنظر می کند که تقصیر خودمان است که در تهران به این قبیل اعضای کوچک سفارت آمریکا رو می دهیم و آنها را بزرگ و جسور می کنیم و بعد شکایت داریم که چرا در امور داخلی کشور فضولی می نمایند. . . علا به دیدن (آیت الله) کاشانی می رود. کاشانی می گوید پسره ای به اسم دوئر نزد من آمده و با نهایت بیشرمی اظهار می کند ما تصمیم گرفته ایم رزم آرا را روی کار بیاوریم و شما باید از او پشتیبانی کنید.

سید از این عمل گستاخانه به شدت گله می کند و می گوید این وضع قابل تحمل نیست. »(خاطرات ابوالحسن ابتهاج، انتشارات پاکاپرینت، لندن، ص250)در سایر آثار نیز به تفاهم بین انگلیس و آمریکا در مورد نخست وزیری رزم آرا اشاره می شود. شاید همین وحدت نظر دو قدرت مسلط بر ایران نگرانی بیشتر محمدرضا پهلوی را از وی موجب می شود: «مصدق و جبهه ملی به رزم آرا چون دیکتاتوری بالقوه می نگریستند. . . شایعه حمایت انگلیس و آمریکا از رزم آرا، او را قوی تر و خطرناک تر جلوه داده بود».

(نیروهای مذهبی بر بستر نهضت ملی، علی رهنما، انتشارات گام نو، چاپ اول، 1384، ص150)بنابراین در وابستگی سیاسی رزم آرا وحدت نظر وجود ندارد و برخی وی را متمایل به فرانسه دانسته اند که در تداوم حیات سیاسی اش به انگلیسی ها رو می کند، عده ای او را عنصری انگلیسی و جماعتی دیگر وی را آمریکایی می خوانند و. . . همین مسئله تاکیدی است بر این نکته که قضاوت در روابط بیرونی این افسر صاحب نام کار چندان ساده ای نیست.