تحقیق درباره در جستجوی فضای از دست رفته

تا جایی که خاطره تاریخ یاری می کند، همواره بسیاری از دانشمندان، هنرمندان، رجال سیاسی و… گاه از خوف شقاوت و گاه به شوق سعادت، ترک دیار کرده اند. آنان که از سر خوف گریخته اند، غالباً مورد غضب امیران بوده اند و از تعصب و تعذیب آنان به مامنی پناه می برده اند تا ضمن تامین امنیت، زمینه عرضه توانایی های آنان فراهم شود؛ اما آنان که به شوق می رفته اند طالب فرصت، حرمت، ثروت و شهرتی بیش از آن بوده اند که موطن مالوف آنان می توانسته دراختیار بگذارد. حاصل این هردو یکی است، اما در مقام تحلیل اجتماعی، غالباً یکی را نوعی ناهنجاری و دیگری را نوعی هنجار دانسته اند، گرچه از حیث اخلاقی هر دو قابل دفاع به نظر می رسند.

این که کسانی بازار بهتری برای عرضه متاع خود جستجو کنند، عرفی به رسمیت شناخته است؛ فرقی نمی کند که متاع مورد عرضه خطابه و وعظ باشد، یا علم و حکمت، یا کاردانی و فن آوری؛ بازار بهتر لزوماً جایی نیست که نقدینگی بیشتری پرداخت کنند.

همانطور که یک تاجر پی بازاری است که کالای او را به قیمت بهتری نقد کنند، یک عالم هم در پی جائی است که علم او را با فراغت، امنیت و حرمت بیشتری برابر کنند، و البته کم نیستند عالمان، هنرمندان و حتی واعظانی که علاوه بر موارد مطروح، طالب مکنت، شهرت و محبوبیت اند، و هر کجا احتمال بیشتر برای دستیافت به این مطلوبات باشد، به راحتی می تواند موطن متین آنان باشد؛ و البته چنین نمی نماید که در این زمینه اخلاق یا وجدان وطن خواهی چنان زورآمد باشد که بر میل به اموری که شرح آن رفت غالب آید. حال اگر حکم رفتگان در پی شوق چنین باشد، حکم گریختگان بر اثر خوف مبرهن است؛ دراینجا منع اخلاقی کمتر کارگر است. صیانت نفس و امنیت خاطر عزیزترین و غریزی ترین مطلوبات اند.

خداوند در قرآن خطاب به کسانی که تعقیب و آزار کافران و ظالمان را مانع دین ورزی خود می شمارند می گوید: ” الم تکن ارض الله واسعه فتهاجروا”. موسی [ع] ومحمد [ص] هردو زیر فشار حاکمان جور از دیار خویش هجرت کردند و هرگز برای سکونت مجدد به آن بازنگشتند.

فرار از دست مغول
شیخ نجم الدین رازی در مقدمه کتاب معروف خود شرح می دهد که چگونه از بیم مغول از ری گریخته است و رحل اقامت به ملطیه کشیده است، تا از فتنه مغولان جان سلامت برد و ایمنی خویشتن را در فرار جستجو کند. او حتی از اشاره صادقانه به این که منتظر اهل و عیال خویش هم نشده است و به محض مشاهده سواد سپاه گریخته است، امتناع نداشته، اذعان میکند چه بسا زمانی که این کلمات را می نویسد، زن و فرزندانش به دست سپاه مهاجم هتک و حیف شده و به دیار باقی شتافته باشند. “تا این ضعیف در بلاد عراق و خراسان گاه در سفر و گاه در خضر بود از تعویقات و آفات فتنه های گوناگون فراغت و فرصت نمی یافت.

چه هر روز فتنه ای به نوعی دیگر ظاهر می شد که موجب تفرقه دل و توزع خاطر بود، خود گویی فتنه در آن دیار وطن دارد . . . این ضعیف قرب یک سال در دیار عراق صبر می کرد . . . تا از سر اطفال و عورات نباید رفت ، و به ترک مقر و مسکن نباید گفت . . . عاقبت چون بلا به غایت رسید و محنت به نهایت، و کار به جان رسید و کارد به استخوان، “الضرورات تبیح المحظورات” بربایست خواند و. . . متعلقان را جمله به ترک گفتن و”من نجا براسه فقه ربح” را غنیمت شمردن، و بر سنت “الفرار مما لایطاق من سنن المرسلین” رفتن و عزیزان را به بلا سپردن . . . چون امید از وطن و مسکن مالوف منقطع شد صلاح دین و دنیا در آن دید که به جائی رود که . . .

از آفت بدعت و هوا و تعصب پاک بود و به امن و عدل آراسته باشد. ” امروز کسانی که مرصاد العباد را می خوانند چه بسا بر نویسنده آن طعنه زنند که چرا از مقابل تجاوز خصم گریخت، و همانند همتای خود شیخ نجم الدین کبری شمشیر به دست نگرفت و نجنگید و در پاسخ پیک چنگیز که پیام آورده بود: “فرموده ام که در خوارزم قتل عام کنند، باید که ازآن بیرون آئی تا کشته نشوی” گفته بود: “هفتاد سال در زمان خوشی با خوارزمیان مصاحب بوده ام در وقت ناخوشی از ایشان تخلف کردن بی مروتی باشد”، تا همچون او شهید شود و عرفان را با حماسه درآمیزد. شاید از منظر اخلاقی و خصوصاً در عصر وقوع حادثه، آنچه نجم الدین کبری کرد شایسته ستایش بود و آنچه نجم الدین رازی کرد شایسته نکوهش.

اما اولاً، طبایع انسانها به درجات متفاوت است: بعضی صبورتر و شجاع تراند وبعضی کمتر؛ ثانیا،ً به شهادت تاریخ اصلیت و اغلبیت از آن رازی است و نه کبری؛ به یاد آوریم که قرآن در وصف قیامت می گوید: “یوم یفر المرء من اخیه و امه و ابیه”؛ ثالثاً، اگر فرار رازی از ری نبود ما اینک از داشتن میراثی چون مرصاد العباد محروم بودیم.